Definicja niepłodności
Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organisation, WHO) uznała niepłodność za problem cywilizacyjny. Jest to związane z rosnącą liczbą par w wieku rozrodczym, które mają problemy z poczęciem potomstwa. Szacuje się, że na całym świecie dotyczy to aż do 20% z nich. W przeciwieństwie do bezpłodności niepłodność jest procesem odwracalnym i wymaga dokładnej diagnozy i specjalistycznego leczenia.
Ciąża to stan, o którym marzy wiele kobiet. Nie każda jednak może spełnić swoje marzenie. O niepłodności mówi się wówczas, gdy kobieta ma problem z zajściem w ciążę przez rok regularnego współżycia (minimum 2 razy w tygodniu) z partnerem. Nie oznacza to jednak, że przyczyna leży po jej stronie. Polski ginekolog wyjaśnia, że problem niepłodności może dotyczyć zarówno kobiety, jak i mężczyzny.
Lekarz ginekolog z Londynu podkreśla, że najważniejsze jest ustalenie przyczyny niepłodności i ocena możliwości na zajście w ciążę. Niektóre ze schorzeń, które towarzyszą niepłodności , wymagają wdrożenia specjalistycznej farmakoterapii, co pozwala na uzyskanie homeostazy hormonalnej. To z kolei zwiększa szansę na poczęcie i utrzymanie ciąży.
Dobra praktyka medyczna obejmuje wykonanie szczegółowych badań, a następnie zaproponowanie zoptymalizowanego leczenia. Najważniejsze jest, aby:
- ocenić czynność jajników i ustalić długość owulacji;
- sprawdzić drożność jajowodów i stan jamy macicy, w celu wykluczeniu takich schorzeń jak m.in. endometrioza, czy też zespół policystycznych jajników;
- zbadać najważniejsze parametry męskiego nasienia.
Kiedy wykonuje się te badania? U kobiet poniżej 35. roku życia, które w swoim wywiadzie rodzinnym nie posiadają żadnych przypadków niepłodności lub bezpłodności, po roku regularnego współżycia bez zabezpieczenia. U starszych kobiet wygląda to nieco inaczej - po upływie 6 miesięcy bezskutecznych starań o dziecko.
Główne przyczyny niepłodności u kobiet
U podłoża zdecydowanej większości przyczyn z niepłodnością u kobiet leżą hormony. A mówiąc precyzyjniej - zaburzenie ich równowagi, czyli homeostazy. Brak balansu hormonalnego znacznie zmniejsza szansę na fizjologiczną owulację, a to z kolei całkowicie uniemożliwia zapłodnienie. Dzień owulacji określany jest przez ginekologów jako szczyt płodności kobiet w cyklu miesięcznym. W tym czasie dochodzi do uwolnienia komórki jajowej, czekającej na zapłodnienie przez plemnik. Ciałko żółte zaczyna wzmożoną produkcję progesteronu - hormonu potrzebnego do utrzymania ciąży. Jeżeli do zapłodnienia nie dojdzie, ciałko żółte zanika, następnie endometrium zaczyna się łuszczyć i jest wydalane na zewnątrz wraz z krwią miesiączkową.
Hormonalną przyczyną niepłodności u kobiet może być m.in.:
- zespół policystycznych jajników - często oznacza całkowity brak owulacji,
- hiperprolaktynemia,
- upośledzenie funkcjonowania przysadki mózgowej,
- endometrioza,
- przedwczesna niewydolność jajników,
- choroby tarczycy,
- choroby nadnerczy,
- niektóre schorzenia przewlekłe np. cukrzyca,
- rak jajnika.
Coraz częściej diagnozowaną przyczyną niepłodności u kobiet (również u mężczyzn) jest nadwaga i otyłość. Oszacowano, że wskaźnik BMI wyższy niż 30 aż trzykrotnie zmniejsza szansę na udane poczęcie. Wykazano bowiem, że zbyt duża zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie zaburza gospodarkę hormonalną.
Nie sposób nie wspomnieć o szkodliwym wpływie używek. Nadużywanie alkoholu, papierosów, czy też narkotyków zwiększa nie tylko ryzyko poronienia, a także urodzenie potomka obarczonego wadami wrodzonymi.
Problemy z płodnością u kobiet mogą wynikać także z nadmiernej ekspozycji na toksyny, chemikalia, nadużywania leków (w tym środków o działaniu przeciwbólowym), noszeniem zbyt ciasnej bielizny i ubrań, a nawet zbyt intensywnej aktywności fizycznej.
Ostatnie badania wykazały, że bezpośrednie przełożenie na płodność mogą mieć niedobory substancji odżywczych. Szczególne znaczenie ma witamina B12, kwas foliowy i witamina D3. W związku z tym, kobiety, które starają się o dziecko, na ok. 3 miesiące przed planowanymi poczęciem powinny wdrożyć odpowiednią suplementację.
Niestety, czasami wykrycie przyczyny niepłodności nie jest proste. Jest to związane z brakiem dostępu do niektórych badań, a także złożonością całego procesu. Mowa w tym miejscu przede wszystkim o wadach genetycznych, zaburzeniach funkcjonowania układu odpornościowego, a także upośledzeniem funkcjonowania komórek rozrodczych.
Do podstawowych badań mających na celu wykrycie niepłodności u kobiet zalicza się badania krwi. Kluczowymi parametrami są:
- estradiol,
- FSH - hormon folikulotropowy,
- LH - hormon luteinizujący,
- prolaktyna,
- testosteron,
- TSH - jeżeli wyniki wyjdą nieprawidłowe, konieczne jest uzupełnienie badania o wolne hormony tarczycy (ft3 i ft4), przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycy (anty-TPO), a także przeciwciała skierowane przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG).
Główne przyczyny niepłodności u mężczyzn
Podobnie jak w przypadku kobiet, problemy z niepłodnością mężczyzn mają często podłoże hormonalne. Upośledzenie dotyczy wydzielania testosteronu, czyli hormonu odpowiedzialnego za produkcję męskich komórek rozrodczych - plemników.
Najczęstszymi przyczynami niepłodności u mężczyzn są:
- choroby jąder - powstałe zarówno na skutek uszkodzeń mechanicznych, jak i wrodzonych, a także nabytych w trakcie życia osobniczego (np. po przebyciu w dzieciństwie świnki);
- słaba jakość nasienia - problem ten może mieć wiele przyczyn, w tym nieprawidłowa dieta. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia, spadek jakości ejakulatu (oznaczający zmniejszenie mobilności plemników i ich ilość) jest tak bardzo powszechny, że WHO musiało aż 4-krotnie obniżać normy w ciągu zaledwie czterech dekad;
- choroby ogólnoustrojowe - w tym np. choroby nerek, tarczycy, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, oraz choroby nowotworowe;
- długotrwałe przyjmowanie niektórych leków - np. doustne przyjmowanie chemioterapeutyków przyczynia się do rozwoju azoospermii;
- otyłość;
- palenie papierosów - dym papierosowy, a mówiąc ściślej toksyny w nim zawarte, przyczyniają się do osłabienia ruchliwości plemników, a także uszkodzenia materiału genetycznego;
- przewlekły stres - wzrost hormonu stresu, czyli kortyzolu, powoduje zahamowanie wydzielania gonadoliberyn - odpowiedzialnych za owulację, produkcję plemników u mężczyzn, a także libido.
Jak wykrywa się niepłodność u mężczyzn? Podstawowa diagnostyka obejmuje badanie przedmiotowe i podmiotowe. Zebrany wywiad wraz z wynikami badań laboratoryjnych, na ogół pozwalają lekarzowi na ustalenie przyczyny problemu. Konieczne jest poinformowanie lekarza o wszystkich przyjmowanych przewlekle lekach, chorobach ogólnoustrojowych, przebytych urazach i operacjach, a także używkach.
Następnym krokiem jest wykonanie badań nasienia - badanie seminologiczne. Jego celem jest ocena makro - i mikroskopowa. Ważna jest bowiem nie tylko żywotność, liczebność i ruchliwość plemników, ale także lepkość, barwa, pH, objętość, gęstość, stopień zmętnienia oraz czas upłynnienia nasienia. Ponadto specjalista bierze pod uwagę takie parametry nasienia jak obecność leukocytów i erytrocytów.
W niektórych przypadkach wyniki badań laboratoryjnych mogą nie być dla lekarza satysfakcjonujące. Wówczas istnienie konieczność ich uzupełnienia o badania obrazowe. Złotym standardem jest wykonanie badania USG jąder i moszny, a także ocenę urologiczną.
Leczenie niepłodności
Rodzaj zastosowanego leczenia niepłodności uwarunkowany jest pierwotną przyczyną jej występowania. Polski ginekolog podkreśla, że pierwszym krokiem partnerów, którzy starają się o potomstwo, jest zmiana stylu życia. Kluczowe jest przede wszystkim zrezygnowanie z picia alkoholu i palenia papierosów, a także wprowadzenie zdrowej, zbilansowanej diety (np. przy wsparciu dietetyka klinicznego). Nie mniejsze znaczenie ma jakość i długość snu, a także umiarkowana aktywność fizyczna.
Para, która stara się o ciążę, powinna bez problemu rozpoznawać dni płodne (okres okołoowulacyjny i owulacyjny) na podstawie obserwacji śluzu szyjkowego. Znacznie zwiększa to prawdopodobieństwo sukcesu.
Najpopularniejszymi metodami leczenia niepłodności są:
- zabiegi inwazyjne - np. usunięcie endometriozy, torbieli jajników i mięśniaków macicy , usprawnienie drożności jajników;
- leczenie farmakologiczne - np. wrogi śluz szyjkowy (śluz o nieprawidłowym składzie biochemicznym, niekorzystnym dla przetrwania plemników);
- procedura in vitro,
- inseminacja.
Nie wolno zapominać o wsparciu psychologicznym, którym powinna zostać objęta para starająca się o poczęcie. Problemy natury psychicznej, w tym stres, znacznie utrudniają bowiem zajście w ciążę. Ponadto, para będąca na etapie leczenia niepłodności (np. w trakcie procedury in vitro) powinna być gotowa na przyjęcie różnych scenariuszy przeprowadzonej terapii. W związku z tym stałe konsultacje psychologiczne są nieocenioną pomocą zarówno dla kobiety, jak i mężczyzny.
Co więcej, warto podkreślić, że diagnostyka i leczenie problemu niepłodności wymaga interdyscyplinarnego podejścia i zaangażowania lekarzy wielu specjalizacji np. ginekologa (kobiety), androloga (mężczyźni), urologa, genetyka, endokrynologa, a nawet diabetologa. Im szersze, holistyczne podejście do zagadnienia, tym większa szansa na wdrożenie skutecznego leczenia, zakończonego upragnioną ciążą.
Bibliografia
Praca zbiorowa, Diagnostyka i leczenie niepłodności — rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP), “Ginekologia i Perinatologia Praktyczna”, nr 3, 2018.
https://www.mp.pl/pacjent/ginekologia/choroby/260266,nieplodnosc [dostęp 9.05.2024].
U. Dziuba, Genetyczne przyczyny niepłodności, “Medycyna Rodzinna”, nr 3, 2017.
https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/3929,pojecie.html [dostęp 9.05.2024].
https://federa.org.pl/zdrowie/nieplodnosc/ [dostęp 9.05.2024].