Etapy tworzenia się próchnicy i sposoby leczenia

Czym jest próchnica?

Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organisation, WHO) praktycznie każdy dorosły w pewnym momencie swojego życia będzie miał problem z próchnicą. Dodatkowo coraz większy odsetek światowej populacji zmaga się z chorobami przewlekłymi, określanymi mianem cywilizacyjnych, w tym głównie cukrzycą typu 2. Schorzenia te wpływają bezpośrednio na zmianę składu śliny i krwi, co może negatywnie wpływać na stopień mineralizacji szkliwa. 

Zgodnie z definicją WHO próchnica to patologiczny, miejscowy proces, którego konsekwencją jest odwapnienie szkliwa, a na kolejnym etapie również rozpad twardych tkanek zęba i powstanie ubytku. Od wielu lat próchnicę uznaje się za chorobę zakaźną, spowodowaną przez bakterie Streptococcus mutans. Te drobnoustroje pod wpływem rozkładu cukrów z resztek pokarmowych, produkują kwasy, które dosłownie rozpuszczają szkliwo, prowadząc tym samym do jego demineralizacji. Stanowi to idealne środowisko do rozwoju bakterii zarówno beztlenowych, jak i tlenowych.

Leczenie próchnicy bywa długotrwałe i w skrajnych przypadkach może zakończyć się koniecznością ekstrakcji zęba, czyli jego usunięciem. Biorąc pod uwagę fakt poprawiających się warunków życia człowieka i długości jego życia, profilaktyka próchnicy powinna być jednym z kluczowych aspektów dbania o własne zdrowie. Wczesna diagnostyka i wdrożenie prawidłowych zasad higieny (już od najmłodszych lat), pozwoli na zminimalizowanie ryzyka rozwoju próchnicy i zachowanie białych, zdrowych zębów. 

Próchnica najczęściej rozwija się na zębach przedtrzonowych i trzonowych. Jest to związane z naturalną budową tych zębów, a mówiąc bardziej precyzyjnie, z występowaniem licznych dołków, zakamarków i rowków na jej powierzchni. Taka anatomia sprzyja kolonizacji bakterii. 

Etapy tworzenia się próchnicy

Próchnica nazębną tworzy się w kilku etapach.

1. Pojawienie się białej plamki na powierzchni szkliwa Pierwszym etapem rozwoju próchnicy jest utworzenie się białej plamki na powierzchni szkliwa. Zmiana ta często jest niedostrzegalna dla człowieka, a zaobserwować ją może wyłącznie lekarz stomatolog. Charakterystyczna biała plamka jest wynikiem znacznej utraty wapnia i tworzeniem się tzw. płytki nazębnej. Produkowane przez bakterie kwasy zaczynają rozpuszczać szkliwo, doprowadzając stopniowo do uszkodzenia struktury zęba. Na tym etapie możliwe jest jeszcze zatrzymanie procesów demineralizacji szkliwa poprzez wdrożenie odpowiedniej higienizacji.
2. Degeneracja szkliwa Postępująca produkcja kwasów powoduje nieodwracalny rozpad szkliwa pod powierzchnią zęba. Ząb traci wówczas zdolności regeneracyjne, co może doprowadzić do poważnego uszkodzenia powierzchni żujących. Na tym etapie mogą pojawić się pierwsze dolegliwości bólowe, co powinno skłonić do wizyty u stomatologa. 
3. Rozpad zębiny To etap, który następuje wówczas, gdy chory nie podejmie specjalistycznego leczenia. Uszkodzenie zębiny (struktury znajdującej się pomiędzy szkliwem a miazgą zęba) pogłębia dolegliwości bólowe. Jedynym ratunkiem jest oczyszczenie zęba i założenie plomby. 
4. Degeneracja miazgi zębowej Miazga zębowa to struktura zbudowana z odontoblastów. Stan zapalny w miazdze może doprowadzić do poważnego uszkodzenia naczyń krwionośnych, a także nerwów okalających ząb. W takich przypadkach możliwe jest tworzenie się ropnia, co powoduje obrzęk szczęki. Niestety, u większości pacjentów stan ten kwalifikuje się jedynie do leczenia kanałowego, mającego na celu zapobiegnięcie ekstrakcji zęba.

Brak leczenia kanałowego najczęściej doprowadza do całkowitego obumarcia zęba i konieczności wykonania ekstrakcji.

Przyczyny tworzenia się próchnicy

Próchnica jest jednym z najczęstszych powodów wizyt na fotelu dentystycznym. Istnieje wiele przyczyn jej rozwoju, jednak zdecydowana większość z nich jest modyfikowalna, co oznacza, że wdrażając odpowiednie zasady, można jej uniknąć. 

Przyczynami tworzenia się próchnicy są:

• błędy na etapie pielęgnacji jamy ustnej - nieregularne lub niedokładne szczotkowanie zębów;
• unikanie używania nici dentystycznych, płynów do płukania ust;
• omijanie czyszczenia języka lub zbyt agresywne czyszczenie;
• unikanie regularnych wizyt u dentysty;zaburzenia odżywiania - anoreksja i bulimia - powodujące częste wymioty;
• dieta bogata w cukry proste i wysoko przetworzoną żywność;
• niektóre choroby przewlekłe, w tym cukrzyca typu 2;niedobór niektórych substancji odżywczych, w tym przede wszystkim witaminy B oraz minerałów (magnez, fosfor, fluor);czynniki genetyczne.

Objawy próchnicy 

Próchnica na początkowych etapach rozwoju może nie dawać specyficznych objawów. Zauważenie niewielkich rozmiarów białej plamki często jest niemożliwe bez specjalistycznego sprzętu. Odczuwalne objawy próchnicy pojawiają się najczęściej w momencie, gdy proces demineralizacji szkliwa jest już zaawansowany.

Objawami próchnicy są:

• drobne pęknięcia na szkliwie;
• nadwrażliwość zęba podczas spożywania ciepłych lub zimnych posiłków;
• dyskomfort podczas żucia;
• ból zęba o różnym nasileniu i charakterze - ostry, pulsujący, tępy (nasilający się nocą);
• podrażnienie i zaczerwienienie dziąseł;
• obrzęk twarzy;
• gorączka (na późnym etapie zaawansowania). 

Leczenie próchnicy

Im wcześniej dojdzie do zdiagnozowania próchnicy, tym lepiej. Wczesne wdrożenie leczenia daje szansę na uratowanie zęba przed ekstrakcją. Początkowe zmiany próchnicowe są niewielkie i leczy się je za pomocą metod domowych, bez konieczności borowania zęba na fotelu dentystycznym. Najczęściej stomatolog zaleca używanie pasty z fluorem w składzie, a także zastosowanie odpowiedniej techniki szczotkowania. Możliwa może okazać się konieczność zmiany diety (na mniej zasobną w cukry proste) i częstsze wizyty kontrolne u dentysty.

Jeżeli stan zapalny zajął miazgę, leczenie próchnicy staje się bardziej skomplikowane i nie zawsze kończy się sukcesem. Co więcej, staje się coraz bardziej kosztowne. Jeżeli zwykłe oczyszczenie zęba (borowanie) i założenie plomby okaże się niewystarczające, jedynym wyjściem może okazać się leczenie kanałowe tj. endodontyczne. Należy jednak pamiętać, że leczenie kanałowe związane jest z koniecznością zatrucia zęba, przez co staje się on bardzo wrażliwy na uszkodzenia i słabszy. Często po zakończeniu leczenia endodontycznego, pacjent musi wykonać zabieg protetyczny, polegający na założeniu np. korony lub mostu. 

Nieleczona próchnica stwarza ogromne ryzyko utraty zęba. Na tym jednak nie koniec. Proces chorobowy może rozprzestrzenić się w całym organizmie, doprowadzając do poważnych chorób, w tym kłębuszkowego zapalenia nerek, zapalenia trzustki, chorób serca, a nawet udaru.

Próchnica u dzieci - czy warto leczyć mleczaki? 

Wśród rodziców małych dzieci nadal dużą popularnością cieszy się mit o tym, że zębów mlecznych nie warto leczyć. To duży błąd, mogący skutkować rozwojem poważnych chorób przyzębia w późniejszych latach. Utrata zęba u dziecka to nie tylko problem estetyczny. Braki w uzębieniu na tak wczesnym etapie rozwoju powodują przemieszczenie się zębów sąsiadujących, co oznacza nieprawidłowości zgryzu. Rodzi to z kolei kolejny problem - natury ortodontycznej. Na tym etapie leczenie jest znacznie bardziej skomplikowane i co wiadome - droższe. To jednak nie koniec, ponieważ braki w uzębieniu u dzieci, zwiększają ryzyko rozwoju wad wymowy, w tym seplenienia. 

Co więcej, problem próchnicy dotyczy coraz młodszych dzieci, również niemowlaków (słynna “próchnica butelkowa”, spowodowana piciem mleka z butelki ze smoczkiem). Zgodnie z danymi polskiego NFZ, próchnica pojawia się u 60% dzieci między 3. a 4. rokiem życia. 

Obecnie leczenie próchnicy u dzieci jest całkowicie bezbolesne. Wiele gabinetów stomatologicznych jest dostosowanych do potrzeb najmłodszych pacjentów. Maluch może często samodzielnie wybrać kolor plomby, co stanowi dla niego dużą atrakcję. 

Stomatolodzy podkreślają, że ważnym czynnikiem jest wprowadzenie edukacji o zaletach higienizacji jamy ustnej już od najmłodszych lat. Na rynku dostępnych jest wiele szczoteczek (np. sonicznych) motywujących do regularnego i dokładnego czyszczenia zębów. Część z nich posiada specjalne aplikację, które pozwalają dziecku na obserwowanie na ekranie monitora smartfona, postępu w usuwaniu płytki nazębnej. Z taką technologią, dbanie o zdrowy uśmiech jest przyjemnością. 

Profilaktyka próchnicy 

Nie da się w 100% zapobiec rozwojowi próchnicy. Należy jednak pamiętać, że wdrożenie kilku zasad pozwala na znaczną redukcją ryzyka pojawienia się tej choroby. 

Aby uniknąć próchnicy:

• zadbaj o zdrową i zbilansowaną dietę ubogą w cukry proste -  jadłospis powinien być bogaty w świeże owoce i warzywa, naturalny błonnik, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), a także źródła wapnia np. niesłodzony nabiał;
• pamiętaj o regularnych wizytach u stomatologa - minimum raz w roku;
• odwiedź stomatologa w celu odbycia edukacji o prawidłowym czyszczeniu jamy ustnej. Nie zapominaj o dokładnym wyczyszczeniu języka, na powierzchni którego również gromadzą się chorobotwórcze bakterie;
• usuwaj resztki pokarmowe z szczelin międzyzębowych za pomocą nici dentystycznych;
• wybieraj pasty do zębów z fluorem w składzie;
• wymieniaj szczoteczkę do zębów co 3 miesiące;
• unikaj spożywania posiłków nocą;
• wybieraj produkty spożywcze o niskiej lepkości.

Bibliografia

E. Bołtacz-Rzepkowska, Próchnica zębów - historia aktualna, “Stomatologia po Dyplomie”, nr 03, 2020. 
https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/stomatologia/67483,prochnica-zebow-mlecznych [dostęp 23.05.2024]
https://www.czytelniamedyczna.pl/5964,dental-caries-preventive-and-therapeutic-recommendations-a-position-statement-o.html [dostęp 23.05.2024]
https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-oddzialow/profilaktyka-od-najmlodszych-lat-higiena-jamy-ustnej-sroda-z-profilaktyka-w-ow-nfz,558.html [dostęp 23.05.2024].